Ostrowski Józef August (1850–1923), ziemianin, działacz społeczny i polityczny, członek rosyjskiej Rady Państwa, członek Rady Regencyjnej. Ur. 21 I w Maluszynie (pow. Nowo-Radomsk – obecnie Radomsko), był synem Aleksandra (zob.) i Heleny z Morstinów, córki Ludwika (zob.). Po ukończeniu gimnazjum w Warszawie studiował 3 lata na Wydziale Prawa i Administracji w Szkole Głównej Warszawskiej, a następnie 1 rok w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Ukończył go w r. 1870, uzyskując stopień kandydata praw za pracę Moc prawna dowodu ze świadków w postępowaniu karnym (Berlin 1872). Studia prawnicze kontynuował w uniwersytecie w Berlinie, a następnie uczęszczał na wydział rolniczy w Halle oraz w Hohenheimie. Po powrocie do kraju w r. 1874 zajął się prowadzeniem wzorowego wielkiego gospodarstwa rolnego oraz zakładów przetwórczych. Był też dyrektorem zarządzającym cukrowni w Silniczce. W r. 1874 wziął udział w urządzaniu w Warszawie wystawy rolniczej. Podjął jednocześnie działalność społeczną. W r. 1876 był wybrany w swoim okręgu pierwszym sędzią gminnym. W r. 1900 został radcą Komitetu Tow. Kredytowego Ziemskiego. Od grudnia 1899 wszedł, wraz z grupą ziemian i finansjery, do Rady Redakcyjnej wychodzącego w Warszawie dziennika „Słowo” (od r. 1905 z chwilą utworzenia konserwatywnego Stronnictwa Polityki Realnej – SPR zostało jego organem). Na początku XX w. nawiązał także ścisłą współpracę z redaktorem ukazującego się w Petersburgu tygodnika „Kraj”. Należał, obok m. in. Jana Blocha, Włodzimierza Czetwertyńskiego, Eustachego Dobieckiego, Leopolda Kronenberga, Józefa Potockiego, Władysława Wielopolskiego, do wpływowej grupy ziemian, przemysłowców i bankierów Król. Pol., która, za pośrednictwem towarzyskich kontaktów z arystokracją i wyższymi urzędnikami rosyjskimi, zabiegała od lat dziewięćdziesiątych XIX w. u władz centralnych w Petersburgu o ulgi gospodarcze dla Król. Pol., o złagodzenie polityki rusyfikacyjnej w szkolnictwie i w urzędach. W r. 1904, po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej, wszedł O. wraz z innymi przedstawicielami, głównie arystokracji, burżuazji i episkopatu, w skład komitetu zajmującego się zbieraniem składek na wyposażenie mającego się udać na Daleki Wschód pociągu sanitarnego dla obsługi 25 łóżek. Uchwałą Komitetu Biura Informacyjnego przy redakcji „Kraju” (Ignacy Baranowski, Adam Krasiński, L. Kronenberg i Erazm Piltz) z listopada 1904 O. powołany został wraz z A. Krasińskim i Maciejem Radziwiłłem do grona organizatorów warszawskiego oddziału Biura. Miało się ono zająć pracami przygotowawczymi do powołania towarzystw rolniczych, samorządu ziemskiego i miejskiego. W r. 1905 O. jako jeden z organizatorów SPR był także współtwórcą jego założeń polityczno-programowych.

O. przewodniczył zebraniu ok. 150 osób, powołującym 18 X 1905 oficjalnie do życia SPR. Wygłosił wówczas przemówienie o charakterze programowym, wskazując, że do «podstawowych zasad społecznych» należą: «religia, rodzina, własność, władza, harmonia społeczna… program pracy społecznej i politycznej, jaki powinniśmy sobie wyrobić, musi stać twardo przy tych wielkich zasadach, opartych na nauce chrześcijańskiej». Propagowana przez O-ego «polityka realna» powinna nawiązywać do myśli politycznej Adama Czartoryskiego i Aleksandra Wielopolskiego; obecnie zaś «… nadeszła chwila dziejowa, w której znów otwiera się nam pole do zdobycia praw narodowych i swobód ludzkich». O. został też pierwszym prezesem powstałego w r. 1905 SPR. Należał do grona jego najwybitniejszych polityków, pozostając wtedy pod dużym wpływem E. Piltza. Popierał jednocześnie działalność organizacji gospodarczych i społecznych. W l. 1908–10 i 1913–17 był wybierany na członka Rady Tow. Popierania Pracy Społecznej (wchodziło do niej 8 członków i 6 zastępców), a od 4 XII 1917 został powołany na jej honorowego prezesa. W pierwszej trzyletniej kadencji Rady Towarzystwa wchodził ponadto do Komisji Spraw Krajowych oraz do Komisji do Spraw Ziemskich. W l. 1906–10 był członkiem rosyjskiej Rady Państwa, wybierany trzykrotnie na to stanowisko z guberni radomskiej. Powierzono mu również funkcję prezesa Koła Polskiego, złożonego z posłów z Król. Pol. w Radzie Państwa oraz wiceprezesa Związku Kół Król. Pol. i Krajów Litwy i Rusi. O. wraz z E. Dobieckim najaktywniej uczestniczyli w opracowywaniu Regulaminu tego Związku Kół. Był współorganizatorem jego posiedzeń, na których ustalano zasady postępowania na forum Rady Państwa. W sierpniu 1906 Związek Kół postulował m. in. udział Polaka w rządzie P. A. Stołypina i w ogóle utworzenie – jak pisał O. 7 VIII 1906 w liście do prezesa Związku Edwarda Woyniłłowicza – takiego gabinetu, «któremu by kraj mógł, choć częściowo, zaufać już przed wyborami i w czasie wyborów, i że jest patriotycznym obowiązkiem każdego dobrego obywatela z zaparciem się siebie samego ratować społeczeństwo i państwo od anarchii i rewolucji». O. był również współorganizatorem kampanii przedwyborczych do Dum Państwowych. W wyborach do II Dumy wchodził do Centralnego Komitetu Wyborczego, który powstał w wyniku porozumienia SPR, Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego (SD-N) i Polskiej Partii Postępowej, zawartego w grudniu 1906 pod nazwą «Koncentracja Narodowa». W pracach Rady Państwa, szczególnie jej trzeciej kadencji, nie odznaczał się większą aktywnością; w r. 1910 zrzekł się mandatu, motywując to złym stanem zdrowia.

O. uczestniczył nadal w pracach SPR oraz organizacji gospodarczych i społecznych, ale w pierwszym roku wojny usunął się w cień ówczesnych poczynań politycznych, co należałoby tłumaczyć nie tyle stanem jego zdrowia, ile rezerwą wobec zbytniego angażowania się politycznego po stronie Rosji. Świadczył o tym wzrost aktywności politycznej O-ego latem 1915 z chwilą ustępowania wojsk rosyjskich z Królestwa. Juliusz Zdanowski zanotował w swym „Dzienniku”: «Pan Józef Ostrowski mający w kraju dawno wybitne stanowisko, na którego zdanie wielu się ogląda, podobno zupełnie poszedł w kierunku austriackim. Parę lat miał śpiączkę i był słaby. Teraz jakby odmłodniał i akcję polityczną rozpoczął na ostro». Po zajęciu Warszawy przez Niemcy O. przybył do Wiednia, by – jak zapisał 11 VIII 1915 w „Diariuszu” Władysław Leopold Jaworski – «… powiedzieć Ugronowi, że jeżeli Austria się nie pospieszy, to Król(estwo) jej przepadnie, bo ludność oświadczy się za Prusami». W Wiedniu uzgodnił też z prezesem Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN) Jaworskim spotkanie przedstawicieli konserwatystów z Królestwa i krakowskich. Jego głównym organizatorem z Królestwa był O., on też wówczas przede wszystkim pośredniczył w kontaktach między konserwatystami obu tych dzielnic kraju; w Warszawie kontaktował się we wrześniu 1915 z Janem Hupką. Przygotowywana konferencja odbyła się 12 i 13 IX 1915 w Kielcach. SPR reprezentowali, obok O-ego, Zygmunt Chełmicki, Henryk Dembiński (ówczesny prezes Stronnictwa) i Julian Tarnowski, a konserwatystów krakowskich – Michał Bobrzyński, J. Hupka, W. L. Jaworski, Stefan Skrzyński, Rudolf Starzewski, Zdzisław Tarnowski i Antoni Wodzicki. Konserwatyści z Królestwa złożyli rządowi Austrii za pośrednictwem Z. Tarnowskiego «deklarację realności» i wyrazili zgodę na udział w mającej powstać w Warszawie Radzie Narodowej (RN) współdziałającej z NKN. Kilka dni wcześniej O. przewodniczył jednemu z posiedzeń przedstawicieli stronnictw warszawskich w sprawie powołania RN. Na tymże zebraniu wybrano go wraz z H. Dembińskim i Gustawem Simonem w skład «delegacji do spraw zagranicznych», która wg relacji O-ego «ma via Kraków dotrzeć do wpływowych gabinetów».

Kolejna tura rokowań w sprawie powołania RN, częściowo nawet pod przewodnictwem O-ego, toczyła się we wrześniu 1915. Realiści wycofali się ostatecznie z prac nad utworzeniem RN i wspólnie z innymi stronnictwami, prowadzącymi wobec państw centralnych politykę pasywistyczną, utworzyli Międzypartyjne Koło Polityczne (MKP). O. uchodził za «bliskiego Kołu», ale nie angażował się w jego poczynania. Należał do grupy tych polityków realistycznych, którzy coraz wyraźniej ewoluowali w kierunku wiązania losów sprawy polskiej z państwami centralnymi, początkowo bardziej z Austro-Węgrami, później raczej z Niemcami. W listopadzie 1915 wysłał telegram na zjazd NKN do Piotrkowa, stwierdzający, iż «solidaryzuje się z uchwałami zjazdu». Wg oceny blisko z nim współpracującego w l. 1917–18 Bogdana Hutten-Czapskiego O. «był bezwarunkowym aktywistą» i «skłaniał się do poglądu, że bliższy związek z Niemcami niż Austrią byłby dla Polski korzystny pod względem gospodarczym i politycznym». W tej sytuacji kandydatura O-ego na regenta była możliwa dla akceptacji zarówno przez państwa centralne i współdziałających z nim aktywistów, jak i nie budziła większych sprzeciwów ze strony MKP. Gdy Komisji Przejściowej Tymczasowej Rady Stanu zostały przekazane 16 X 1917 dekrety państw centralnych (z 15 X t.r.) o wprowadzeniu regentów na urzędy zaproponowane im 18 IX przez Komisję (uroczysta intromisja Rady Regencyjnej – RR odbyła się 27 X 1917), O. zrzekł się członkostwa w SPR. W liście przesłanym do władz SPR („Goniec Poranny” opublikował go 25 X 1917) wyrażał nadzieję w sprawie platformy przyszłej współpracy: «Jestem głęboko przekonany, że dawne węzły między nami nie będą zerwane, że myślą polityczną pozostaniemy bliscy, że pójdziemy ręka w rękę przy pracach państwowych i społecznych. Oby nam było dane zupełne wyzwolenie od więzów, które nosimy przeszło pół wieku, i niepodległość narodowa. W tym życzeniu gorącym łączymy się wszyscy i winniśmy pozostać połączeni». SPR w liście skierowanym do O-ego, zaopatrzonym podpisami wielu jego działaczy, podzielało poglądy swego pierwszego prezesa, piastującego później tę funkcję honorowo.

O roli O-ego w RR, podobnie zresztą jak i o pozostałych regentach, istnieje wiele kontrowersyjnych opinii, obciążonych zazwyczaj namiętnościami burzliwej epoki, w której działali. Pogłębionymi studiami na ten temat nie dysponujemy. Wstępne zapoznanie się m. in. z aktami RR wydaje się sugerować, że rola O-ego w Radzie była większa, niż zwykło się zazwyczaj uważać. Wynikało to być może i stąd, iż był on typem polityka gabinetowego, oficjalnie występował dość rzadko i niezbyt efektownie. Jego wieloletnie doświadczenie polityczne w SPR, Kole Polskim i Radzie Państwa, którego nie posiadali w takim zakresie pozostali regenci, pozwalało mu np. w rokowaniach z przedstawicielami państw centralnych uchodzić za cenionego partnera. Jego zaś wykształcenie prawnicze sprawiało, że włączał się do konkretnych prac nad przygotowywaniem aktów prawnych, np. w sprawie utworzenia w r. 1918 Rady Stanu, wydania dekretu o sekwestrze i zarządzie dóbr donacyjnych. Wiele uwagi poświęcał też sprawom tworzenia wojska polskiego; RR i rząd zleciły mu prowadzenie w tej sprawie rokowań z Główną Kwaterą Niemiecką. Swoją zdecydowaną postawą potrafił wywierać wpływ na pozostałych regentów, przyczyniając się np. do zdymisjonowania rządu Józefa Świeżyńskiego. Wyróżniał się też aktywnością w czasie rokowań międzypartyjnych z udziałem polityków Galicji i Król. Pol. w październiku 1918, dotyczących węzłowych wówczas kwestii – powołania rządu koalicyjnego, Rady Narodowej i Konstytuanty. Przekazywanie przez regentów władzy wojskowej (11 XI 1918) i cywilnej (14 XI 1918) Józefowi Piłsudskiemu odbywało się w mieszkaniu O-ego. O. zmarł 30 VI 1923 w Maluszynie i tu został pochowany. Rodziny nie założył.

Enc. Nauk Polit.; Enc. Trzaski, II; W. Enc. Powsz. (PWN), (tu błędny rok śmierci); Współcześni działacze polityczni. Mała encyklopedia, Ł.–W. 1919; Słown. Geogr., VI 24–5; Uruski, XIII 98; – Dąbrowski J., Wielka wojna 1914–1918, W. 1937 I cz. 2 s. 830, 834 (fot.), 836, 841, 849; Dunin-Wąsowicz K., Warszawa w czasie pierwszej wojny światowej, W. 1974; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach pierwszej wojny światowej, W. 1962; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, Wyd. 3., W. 1973 (fot.); Kiepurska H., Warszawa w rewolucji 1905–1907, W. 1974; Kmiecik Z., „Kraj” za czasów redaktorstwa Erazma Piltza, W. 1969; Kozłowski Cz., Działalność polityczna Koła Międzypartyjnego w latach 1915–1918, W. 1967; Prasa polska w latach 1864–1918, W. 1976; Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P. 1931 II; – Hłasko S., Sprawozdanie z działalności Biura Pracy Społecznej za okres od 1 grudnia 1915 r. do 1 kwietnia 1918 r., W. 1918 s. 34, 35; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny. Pamiętnik nie kombatanta, Wyd. 2., Lw. 1937; Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1936 II; Jacyna J., 30 lat w stolicy Rosji (1888–1918). Wspomnienia, W. 1926 s. 51–2; Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1957 I; Milewski-Korwin H., Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925), P. 1930; Rzecz o Towarzystwie Popierania Pracy Społecznej w Warszawie 1908–1915, W. 1916 s. 52, 56, 57, 59, 63; Stronnictwo Polityki Realnej i jego myśli przewodnie, (W.) 1906 s. 2, 3–7; Warszawa w pamiętnikach pierwszej wojny światowej, Oprac. K. Dunin-Wąsowicz, W. 1971; Woyniłłowicz E., Wspomnienia 1847–1928, Wil. 1931; – „Bunt Młodych” 1936 nr 11 s. 2–3; „Godzina Polski” 1917 nr 295 s. 1 (rys.); „Goniec Poranny” 1917 nr 531 s. 1; „Goniec Wieczorny” 1917 nr 515 s. 1; „Kur. Pol.” 1917 nr 283 s. 2 (rys.); „Kur. Warsz.” 1923 nr 191 wyd. wieczorne s. 11; „Myśl. Narod.” 1931 nr 2 s. 19; „Świat” 1923 nr 27 s. 4 (fot.); – AAN: Rada Regencyjna 280 k. 1–4, 6–13 (Protokoły z posiedzeń Rady Ministrów z dn. 24 I, 29 I, 5 II 1918), Rada Regencyjna 280 k. 14–18 (Protokoły posiedzeń Rady Koronnej Król. Pol. z 28 VIII 1918), Tymczasowa Rada Stanu 96 k. 12–13, 23, 24, 44 (Protokoły posiedzeń Komisji Przejściowej TRS nr 2 z dn. 3 IX 1917, nr 5 z 15 IX 1917, nr 6 z 18 IX 1917, nr 12 z 16 X 1917); Arch. PAN: Jaworski W. L., Diariusz z lat 1914–1921, (mszp.) III–84 s. 203, 204, 212, 225–226, 227, 229, 271, Śliwiński A., Fragmenty dziennika, III–59/187 k. 6; B. Ossol.: rkp. 14022/I (Zdanowski J., Dziennik, s. 67, 68, 69, 70, 127).

Jan Molenda